De wiskonstenaars of het gevluchte juffertje

Abstract

In de 18de eeuw mag de strijd om het juiste wereldbeeld - geocentrisch of heliocentrisch - als beslecht worden beschouwd in het voordeel van de laatste. Serieuze verdedigers van het geocentrisch wereldbeeld waren er nauwelijks meer maar soms werden ze op het toneel opgevoerd (in dit geval zelfs letterlijk) als een toonbeeld van onkunde en dwaasheid. Deze voorstelling is ontleend uit het negentiende bedrijf in het kluchtspel 'De Wiskonstenaars of ’t Gevluchte Juffertje' van de Haarlemse toneelschrijver Pieter Langendijk (1683-1756), die het verhaal in grote lijnen ontleende uit een Frans blijspel uit 1680, 'Les Carrosses d’Orléans' van Jean de la Chapelle (1651-1723). In dit stuk, dat in 1715 werd gepubliceerd, worden de avonturen beschreven van een zekere Izabel die, door haar voogd Anzelmus gedwongen wordt om te trouwen met zijn ‘geleerde’ neef Raasbollius. Izabel is echter verliefd op de frivole rechtenstudent Eelhart en samen vluchten zij en vinden onderdak in een herberg te Loenen. Links toont Urinaal op de vloer het heliocentrisch wereldbeeld waarbij een ham de zon voorstelt, een wijnfles de aarde en een homp brood de maan. Rechts verdedigt Raasbollius met evenveel vuur het geocentrisch wereldbeeld met een wijnfles als de aarde, een homp kaas als de maan en een bord met salade als de zon. Boven de deur, die net door een dienstmeid met een kaars in haar hand is geopend, hangen de fictieve portretten van Nicolaus Copernicus (links) en Claudios Ptolemaeus (rechts), elk gevat in een achthoekige lijst. De hond en de kat, die rechtsonder het tafereel met belangstelling gadeslaan, wachten met geduld in de hoop dat zij zich tegoed kunnen doen aan het vlees en de kaas als het dispuut ten einde is. De gravure is gebaseerd op een pastelschilderij uit 1741 van Cornelis Troost (1697-1750), destijds in het bezit van de verder onbekende Amsterdammer Jan Jacob de Bruyn, die nu eigendom is van het Mauritshuis in Den Haag. Het verscheen oorspronkelijk ergens tussen 1754 en 1767 in een reeks van ongeveer dertig prenten van de hand van Pieter Tanjé (1706-1761) en andere graveurs dat werd uitgegeven door Pieter Fouquet jr. in Amsterdam. Dezelfde serie werd in 1811 herdrukt door de Amsterdamse uitgever Evert Maaskamp in 'Tafereelen uit het Burgerlijke Leven van de Hollanders in de Achttiende Eeuw = Scènes tirées de la Vie Domestique des Hollandais au Dix Huitième Siècle'. Van Tanjé’s gravure bestaan ook latere kopieën, die echter veel eenvoudiger uitgevoerd zijn en die alleen de Nederlandse of de Franse ondertekst.weergeven. Hierbij zijn de Franse en de Nederlandse versies spiegelbeelden van elkaar.