Loop & plaats der planeeten, uyt den aardbol, voor het jaar 1729

Abstract

In dit diagram wordt de schijnbare loop van de zon en de destijds bekende planeten voor het jaar 1729 grafisch voorgesteld. Hierbij wordt de aarde denkbeeldig in het centrum van het planetenstelsel geplaatst zoals dat in het geocentrisch wereldstelsel gebruikelijk was. Hoewel bijna niemand in de 18de eeuw meer aan de juistheid van het heliocentrisch wereldbeeld twijfelde, was het voor het uitleggen van hemelverschijnselen zoals de wisseling van de seizoenen en de loop van de planeten vaak gemakkelijker als men even deed alsof de aarde in het centrum stond. In het linkerdiagram zijn de schijnbare banen van de zon ('zons-weg'), Mars, Jupiter en Saturnus (rechtsonder) ten opzichte van de aarde uitgetekend. De schaal wordt in duizendvouden van de aarddiameter aangegeven waarbij de gemiddelde zonsafstand op 10.000 wordt gesteld. Rechtsboven worden de schijnbare banen van de binnenplaneten Mercurius en Venus op een grotere schaal aangegeven. De gestippelde cirkel tussen Mars en Jupiter geeft de dierenriem weer en de tekens van de dierenriem worden met hun traditionele astrologische symbolen weergegeven. Ook zijn de posities van de klimmende en de dalende knoop van de maanbaan en de plaats waar de maan haar grootste afstand tot aarde bereikt aangegeven. Deze posities veranderen langzaam met de tijd en hun precieze posities worden door een maandschaal aangegeven. Hoewel de teruglopende beweging van de klimmende maanknoop correct is aangegeven heeft de graveur zich kennelijk vergist in de beweging van de dalende maanknoop die ook teruglopend moet zijn. De banen van de planeten bevinden zich niet precies in het zonsvlak waardoor ze soms iets noordelijk of zuidelijk van de ecliptica waargenomen worden. De figuur linksonder geeft de eclipticale breedte van de planeten voor het jaar 1729 weer. Cruquius ontwierp soortgelijke jaardiagrammen voor 1731 en 1732 (zie elders in de collectie 400 Jaar sterrenkijker). Of hij ook een jaardiagram voor 1730 ontwierp is niet bekend; er is in elk geval geen exemplaar van bekend. Vermoedelijk geïnspireerd door een publicatie van de Franse sterrenkundige Jean-Dominique Cassini in de verhandelingen van de Franse academie der wetenschappen publiceerde de Neurenbergse uitgever Johann Baptist Homann al in 1712 soortgelijke prenten op grotere schaal waarop de schijnbare loop van de planeten werd weergegeven (van 1712 tot 1713 voor Mercurius, Venus en Mars, van 1708 tot 1719 voor Jupiter en van 1701 tot 1730 voor Saturnus). Deze prenten werden ontworpen door de Neurenbergse sterrenkundige Johann Gabriel Doppelmayr en werden in 1742 ook opgenomen in zijn 'Atlas Coelestis' (zie elders in de collectie 400 Jaar sterrenkijker). De landmeter en cartograaf Nicolaas Samuelsz. Kruik (1678-1754), die zijn naam latiniseerde tot Cruquius en ondermeer werkzaam was voor de hoogheemraadschappen van Delfland (tot 1733) en Rijnland, was ook zeer bedreven in sterrenkundige berekeningen. Omstreeks vijftien jaar eerder tekende hij al de omstandigheden van de zonsverduistering van 3 mei 1715 in op een kaart die echter nooit werd uitgeven. In 1728 berekende Cruquius nauwkeurige tabellen voor de opkomst en ondergang van de zon voor de Leidse natuur-, genees- en scheikundige Herman Boerhaave (1668-1738) en ontwierp hij een zonnewijzer.