[Tabula quadragesima - Navis]

Abstract

Sterrenkaart uit de 'Uranometria' van de Duitse advocaat en sterrenkundige Johann Bayer (1572-1625). Deze invloedrijke sterrenatlas werd in 1603 in Augsburg uitgegeven en was de eerste die ook de nieuwe zuidelijke sterrenbeelden van Petrus Plancius (zie elders in de collectie gedigitaliseerde astronomische kaarten) opnam. Hiermee was het de eerste sterrenatlas, die een volledig overzicht van zowel de noordelijke als de zuidelijke sterrenhemel gaf. De koperplaten in deze sterrenatlas werden gegraveerd door Alexander Mair (ca. 1559-1617). De Ptolemaïsche sterrenbeelden zijn op de eerste 48 platen beschreven met de zuidelijke sterrenbeelden van Petrus Plancius op plaat 49. De laatste twee platen (nrs. 50 & 51) in de 'Uranometria' beelden de noordelijke en de zuidelijke hemelsfeer af. De sterrenbeelden in deze atlas zijn weergegeven volgens hun beschrijving in de sterrenlijsten van Klaudios Ptolemaeus en Tycho Brahe. In het algemeen kijken de menselijke figuren de waarnemer met hun gezicht aan, maar in een paar gevallen (Aquarius op plaat 32, Orion op plaat 35) zijn de figuren juist van de waarnemer afgewend. De hier afgebeelde plaat toont het sterrenbeeld Argo Navis ('het Schip van de Argonauten'), waarmee de Griekse held Jason met zijn metgezellen op zoek ging naar het Gulden Vlies. Het schip wordt hier uitgebeeld op het moment dat het tussen twee gevaarlijke rotsen (de Symplegaden) moest navigeren die de doorgang van de Bosporus naar de Zwarte Zee belemmerden. Als hulpmiddel om de sterren op de kaarten gemakkelijker terug te vinden voerde Bayer een eigen notatie, waarbij de sterren aangeduid werden met letters van het Griekse alfabet. Hierbij werden de sterren (ruwweg) in volgorde van hun helderheid aangeduid met de letters alfa, beta, gamma, etcetera. Zo is hier Canopus, de heldere ster in het roer van het schip, aangeduid met de letter alfa. Voor sterrenbeelden met meer dan 24 sterren gebruikte Bayer ook nog letters uit het Romeinse alfabet. Deze zogenaamde ‘Bayer notatie’ wordt nu nog steeds in sterrenkunde toegepast om de helderste sterren in een sterrenbeeld te identificeren. Tot in de vroeg 18de eeuw bleef de sterrenatlas van Johann Bayer zeer populair dankzij de vele herdrukken hiervan (in 1607, 1624, 1635, 1639, 1648, 1655, 1661 en in 1723). Ook de stercatalogus en de begeleidende tekst bij de kaarten ('Explicatio characterum, aeneis Uranometrias imaginum tabulis insculptorum') werden zonder de kaarten afzonderlijk uitgegeven. De eerste druk hiervan verscheen in 1624 (met herdrukken in 1640, 1654, 1659, 1697 en in 1723).