Het geweten: analyse van een grondbegrip van morele opvoeding

Abstract

Een begrip van geweten wordt voorondersteld in elke opvoedingstheorie die de ontwikkeling van het geweten centraal stelt - en wellicht zelfs in elke theorie en praktijk van morele opvoeding. In dit artikel wordt het 'alledaagse' begrip van het geweten aan een analyse onderworpen, dat wil zeggen het gewetensbegrip zoals dat volgens de regels van de omgangstaal wordt gebruikt. Allereerst worden vier typen van situaties beschreven waarin het geweten tot ons spreekt. Vervolgens wordt onderzocht welke kenmerken typerend zijn voor de stem van het geweten. Ongeacht de situatie blijkt het geweten ons steeds toe te spreken in de vorm van een moreel oordeel dat negatief, intuïtief en particulier is, dat louter betrekking heeft op het eigen gedrag, en dat de cognitieve component vormt van principe-emoties. Het geweten zelf kan dan worden begrepen als een dispositie die zich onder bepaalde voorwaarden manifesteert in principe-emoties, namelijk wanneer we onze eigen morele principes overtreden of dreigen te overtreden. Tot slot worden enkele punten van kritiek besproken en worden enkele pedagogische vervolgvragen aangaande het geweten aan de orde gesteld.