Zas van Gent en eenige environs

Abstract

Deze manuscriptkaart van de omgeving van Sas van Gent is in 1774 vervaardigd door de landmeter Anthonij Wiedemann (?-1792). Goed is te zien hoe ten oosten van de vestingplaats de Canisvlietkreek, een zijarm van de Braakman, diep het land insneed en verantwoordelijk was voor het ontstaan van allerlei opgeslibde schorren.

Toen Gent in de 16de eeuw door middel van een kanaal naar de Braakman een verbinding kreeg met de open zee, kon Sas van Gent zich ontwikkelen tot een strategische plaats. Daar waar de Gentse of Sasse Vaart zich aansloot op de Canisvlietkreek werd in 1551 een sluis (= sas) geplaatst. De nederzetting die hier ontstond werd echter in 1572 door de watergeuzen platgebrand. Vervolgens herstelde men de sluizen, die werden voorzien van versterkingen. Alexander Farnese veroverde Sas van Gent in 1583, waarna de vesting werd uitgebreid en verbeterd. Eind 17de eeuw werd de vesting van Sas van Gent nog meer versterkt. Er ontstond een indrukwekkende fortificatie met bastions, ravelijnen, mijnkamers en zelfs een bomvrije bakkerij.

Sas van Gent ging deel uitmaken van de militaire bufferzone om de Republiek te beschermen tegen een vijand uit het zuiden. De verdediging van Zeeland en de Westerschelde speelde een net zo belangrijke rol. De Staatse linie bestond uit enkele gefortificeerde steden, waaronder behalve Sas van Gent ook Hulst, Sluis, Philippine en IJzendijke, met daar tussenin forten. Bij inundatie dienden de steden en de forten met water omgeven te worden, opdat vijandelijke artillerie niet door het tussenliggende gebied kon trekken.

De cartouche rechtsboven op de kaart geeft precies aan hoe dit inundatieproces bij Sas van Gent destijds in zijn werk ging. Zo was er bijvoorbeeld een inundatiesluis voor zoet water vanuit de Gentse Vaart en een sluis voor zout water, in geval van hoog water. De diverse waterstaatkundige voorzieningen worden met letters in de cartouche verklaard. Datzelfde geldt voor bijzondere bouwwerken, zoals bolwerken, forten, het arsenaal, het hospitaal en dergelijke. Ten zuiden van Sas van Gent is een fort, Sint Anthonij, ingetekend. Hierbij staat in handschrift ‘geslegt December 1784’. Waarschijnlijk is deze tekst later op de kaart bijgeplaatst.

Weinig later, in 1788, zou men de Canisvlietkreek bij Sas van Gent afdammen. Het schorrengebied van deze kreek ging toen onderdeel uitmaken van een groot inundatiestelsel in oostelijk Zeeuws-Vlaanderen. Via een sluis in de dam kon men de landerijen bij Westdorpe en Zuiddorpe onder water zetten.

De vesting van Sas van Gent werd in 1816 opgeheven. De bastions en ravelijnen werden vervolgens geleidelijk aan gesloopt, op die van de Generaliteit met de molen na. Tegenwoordig herinnert nog maar weinig aan de trotse fortificatie van weleer. Als gevolg van allerlei bedijkingen resteert van de Canisvlietkreek nog slechts een smal watertje ten zuidoosten van Sas van Gent.