Plan van het nieuwe kanaal door den eertyds Bylandschen nu Hollandschen Waard, zo als het zelve by eene Inspectie en Peilingen in het begin van Maart 1775 gesitueert was,: met byvoeging van een gedeelte der rivier bovenwaards tot aan de Zalmoortsche Ryswa

Abstract

Deze kaart van het Bijlandsch Kanaal toont, zoals de cartouche midden onder aangeeft, de situatie van mei 1775. Met het Bijlandsch Kanaal werd begonnen in 1773 en in 1776 leverde men de nieuwe waterloop op. De belangrijkste reden voor dit waterstaatkundige project was het realiseren van een nieuwe en beter te beheersen bedding voor de Waal. De bestaande bedding sneed zich namelijk via de Waalmeander bij Herwen te veel landinwaarts in. Dit leidde onder andere tot de verzwelging van het oude dorp van Herwen en dreigende wateroverlast stroomafwaarts. Het Bijlandsch Kanaal moest ervoor zorgen dat de Waal weer in de juiste, westelijke richting werd gemanoeuvreerd.

Zoals gezegd dateert het kaartbeeld van 1775, toen de landmeters Frederik Beyerinck, Martinus Beyerinck en Hendrik van Straalen het gebied rond het bijna voltooide Bijlandsch Kanaal karteerden. Van de resulterende manuscriptkaart maakte Van Straalen in 1777 een kleinere kopie, die uiteindelijk in 1779 door Leonard Schenk Jansz. (1732-1800) op de koperplaat werd gegraveerd.

Op de kaart staan op verscheidene locaties letters in kapitalen. Deze worden verklaard in de cartouche midden boven en betreffen allerlei geplande en uitgevoerde waterstaatkundige ingrepen zoals de aanleg van kribben en rijswerken. Aan weerszijden van het in uitvoering zijnde Bijlandsch Kanaal staan in 1775 aangelegde leidijken ingetekend ‘tot Verdieping van het Nieuwe Kanaal’. Kennelijk dreigde het kanaal te verzanden en probeerde men met een stakker keurslijf de stroomsnelheid en daarmee de diepte te vergroten. Enkele zandplaten vormen een indicatie voor die potentiële verzanding. Merendeels loodrecht op het kanaal staan talrijke denkbeeldige ‘raaijen’, lijnen gebruikt voor het opmeten van de gemiddelde waterdieptes. In de tabel linksonder staan de statistieken van deze metingen opgesomd.

Hoewel het kaartbeeld van de gedrukte kaart dateert van 1775 en de uiteindelijke gedrukte publicatie van 1779 ligt de verschijningsdatum van de hier gepresenteerde kaart nóg een stuk later in de 18de eeuw. Linksboven buiten kader zien we namelijk de letter ‘Q’ staan. Dit betekent dat de kaart behoorde tot een atlas uit 1798 van Christiaan Brunings (1736-1805). Brunings was sinds 1768 Inspecteur-Generaal van de Hollandse waterstaatsdienst. Tussen 1771 en 1795 schreef hij vier rivierkundige rapporten, waarin de voortgang van de waterstaatkundige projecten werd beschreven. Vanzelfsprekend zijn deze rapporten rijkelijk voorzien van cartografisch materiaal. Aan het einde van de 18de eeuw kreeg Brunings de opdracht om de belangrijkste stukken en kaarten uit bovengenoemde rapporten te selecteren en opnieuw te bundelen. In twee kloeke delen verscheen in 1798 vervolgens de ‘Verzameling van rapporten, verbaalen en verdere stukken, betreffende de doorsnydingen en werken, welken, sedert de conventie van den jaare 1771. op de bovenrivieren, tusschen Emmerik en Arnhem, zyn aangelegd, zo tot bevordering van derzelver vaarbaarheid […]’. Ook een atlas met dertien kaarten en twee tekeningen maakt onderdeel uit van deze uitgave. Hierin zijn alle relevante resolutiekaarten opnieuw herdrukt. Die kaarten onderscheiden zich van de gewone resolutiekaarten door toevoeging van een lettercode aan de bovenzijde van de kaart. Ook deze detailkaart van het Bijlandsch Kanaal is dus in de atlas van Brunings te bewonderen. Het hier getoonde losse exemplaar is waarschijnlijk afkomstig uit een uitelkaar gehaalde atlas.

De kaart is ook als bijlage gevoegd bij de resolutie van 7 mei 1777, ‘Nader rapport van den commissaris van het Pannerdensche Kanaal en Gecommitteerde Raaden, met eenige bijlaagen, rakende derzelver verdere verrigtingen omtrent het generaal redres van den staat der bovenrivieren’ door J.P. van Boetzelaer.