Plan van het nieuwe kanaal door den eertyds Bylandschen nu Hollandschen Waard ...

Abstract

Deze kaart van het Bijlandsch Kanaal werd kort na de oplevering van de nieuwe waterloop gepubliceerd. Het Bijlandsch Kanaal werd gegraven in de periode 1773-1776 met als doel de rivier de Waal een nieuwe en beter te beheersen bedding te verschaffen. De bestaande bedding sneed zich namelijk via de Waalmeander bij Herwen te veel landinwaarts in. Dit leidde onder andere tot de verzwelging van het oude dorp van Herwen en dreigende wateroverlast stroomafwaarts. Het Bijlandsch Kanaal zorgde ervoor dat de Waal weer in de juiste, westelijke richting werd gemanoeuvreerd.

Zoals de cartouche rechtsboven suggereert, dateert het kaartbeeld van 1774, toen de landmeters Martinus Beyerinck en Hendrik van Straalen het toen nog in uitvoering zijnde kanaal opmaten. Het kaartbeeld van de manuscriptkaart, die hiervan het gevolg was, werd door Van Straalen in 1777 verkleind en uiteindelijk in 1778 door Leonard Schenk Jansz. (1732-1800) op de koperplaat gegraveerd.

Het Bijlandsch Kanaal toont op de kaart als een strakke, geometrische vorm zonder opsmuk. En feitelijk was het in eerste instantie ook niet meer dan dat. Aan een zijde is een kaarsrechte nieuwe ‘leidijk’ weergegeven. Verder staat aan de linker, oostelijke zijde van het kanaal de afsluitdam nog ingetekend, wat nog eens benadrukt dat de inhoud van de gedrukte kaart enkele jaren aan de publicatiedatum voorafgaat. Kriskras over het kanaal lopen denkbeeldige ‘raaijen’, lijnen gebruikt voor het opmeten van de gemiddelde waterdieptes. In de tabel linksboven staan de statistieken van deze metingen opgesomd.

Hoewel het kaartbeeld van de gedrukte kaart dateert van 1774 en de uiteindelijke publicatie van 1778 ligt de verschijningsdatum van de hier gepresenteerde kaart nóg een stuk later in de 18de eeuw. Linksboven buiten kader zien we namelijk de letter ‘G’ staan. Dit betekent dat de kaart behoorde tot een atlas uit 1798 van Christiaan Brunings (1736-1805). Brunings was sinds 1768 Inspecteur-Generaal van de Hollandse waterstaatsdienst. Tussen 1771 en 1795 schreef hij vier rivierkundige rapporten, waarin de voortgang van de waterstaatkundige projecten werd beschreven. Vanzelfsprekend zijn deze rapporten rijkelijk voorzien van cartografisch materiaal. Aan het einde van de 18de eeuw kreeg Brunings de opdracht om de belangrijkste stukken en kaarten uit bovengenoemde rapporten te selecteren en opnieuw te bundelen. In twee kloeke delen verscheen in 1798 vervolgens de ‘Verzameling van rapporten, verbaalen en verdere stukken, betreffende de doorsnydingen en werken, welken, sedert de conventie van den jaare 1771. op de bovenrivieren, tusschen Emmerik en Arnhem, zyn aangelegd, zo tot bevordering van derzelver vaarbaarheid […]’. Ook een atlas met dertien kaarten en twee tekeningen maakt onderdeel uit van deze uitgave. Hierin zijn alle relevante resolutiekaarten opnieuw herdrukt. Die kaarten onderscheiden zich van de gewone resolutiekaarten door toevoeging van een lettercode aan de bovenzijde van de kaart. Ook deze detailkaart van het Bijlandsch Kanaal is dus in de atlas van Brunings te bewonderen. Het hier getoonde losse exemplaar is waarschijnlijk afkomstig uit een uit elkaar gehaalde atlas.

De kaart is ook als bijlage gevoegd bij de resolutie van 7 mei 1777, ‘Nader rapport van den commissaris van het Pannerdensche Kanaal en Gecommitteerde Raaden, met eenige bijlaagen, rakende derzelver verdere verrigtingen omtrent het generaal redres van den staat der bovenrivieren’ door J.P. van Boetzelaer.