Abstract
In 1763 bracht de Rijnlandse landmeter Melchior Bolstra het gebied van het Pannerdensch Kanaal en de Waal en Bovenrijn bij Schenkenschans in kaart. Deze kaart moet vooral worden bezien in het licht van de problematiek met betrekking tot de Waalbocht bij Herwen. Door verdergaande insnijding van deze Waalbocht dreigde op
... read more
den duur een samenvloeiing met de Neder-Rijn, waardoor de laatste waterloop veel te grote watermassa’s zou moeten afvoeren met stroomafwaarts waarschijnlijk desastreuze gevolgen. De doorsnijding van de Bijlandsche Waard, waardoor de Waal weer in de juiste richting zou worden gemanoeuvreerd, stond al vanaf circa 1750 op de beleidsagenda’s. Door tegenwerking van Kleefse en Gelderse zijde kwam het er echter lange tijd niet van. In plaats daarvan besloot men te investeren in versterking van de oevers en dijken.
Al deze maatregelen waren aanleiding tot veelvuldige kartering van het gebied, waarbij de veranderingen werden gevisualiseerd. Eén van die kaarten was de ‘Kaart figuratief van den Waal-stroom […]’. Deze kaart beleefde tal van herdrukken, waarbij wijzigingen zowel op de koperplaat als met de hand op de afdruk werden doorgevoerd. De laatste herdruk dateert van 1762 en toen was de kaart letterlijk volgeschreven; het werd tijd voor een nieuwe kaart. Dit werd de hierboven genoemde kaart uit 1763 van Bolstra. Zoals de tekstcartouche linksonder duidelijk maakt, is de overzichtskaart gecompileerd met behulp van oudere (detail)kaarten. Doel van de kaart is het tonen van de veranderde loop van de rivieren Waal en Neder-Rijn tussen Schenkenschans en Pannerden. Vooral de situatie van de Waal in de jaren 1696, 1744 en 1751 wordt gereconstrueerd. Tevens zien we op de kaart diverse projecten die in de planning hebben gestaan of nog op uitvoering wachtten.
Ook de geprojecteerde doorsnijding van de Bijlandsche Waard van 1751 is ingetekend en die geplande doorgraving werd al snel weer actueel. Kort ná de eerste publicatie van de kaart, in de winter van 1763 op 1764, bezweek namelijk de Herwense dijk definitief en werd het dorp Herwen aan de rivier prijsgegeven. Op de hier gepresenteerde kaart, een latere staat uit 1766, wordt deze ramp treffend geïllustreerd door de weergave middels arcering van de sterke afkalving van de oever bij de Waalbocht. Het oude dorp van Herwen, gesymboliseerd door de plaatselijke kerk, bevindt zich midden in de arcering en was dus door de rivier verzwolgen.
Linksboven binnen het kader zien we dat de kaart in zijn eerste vorm behoorde tot de resolutie van 8 december 1763, ‘Verbaal van eene reise naa Arnhem en naa de Lek’ door de Inspecteur-Generaal der Rivieren van Holland, J. Lulofs. Met de hand is hieraan toegevoegd: ‘en 10 Septemb. 1766’. De kaart was toen onderdeel van de brief van J.P. van Boetzelaar, commissaris van het Pannerdensch Kanaal en de Spijkse dijken aan de Gecommitteerde Raden, d.d. 10 september 1766. De kaart wordt door Lulofs toegelicht in bijlage 11 van de brief, ‘Consideratien over het rapport van de landmeeters Beyerinck en Bolstra omtrent de rugge, welke zich gezet heeft boven het Pannerdensche Canaal en omtrent de verzandige in den boven mond van de Waal’ van 24 april 1766.
De rampzalige ontwikkelingen bij Herwen overtuigden alle betrokken partijen van de noodzaak om de toestand van de bovenrivieren te verbeteren. In 1771 kwam er eindelijk een akkoord tussen Holland, Gelderland en Pruisen. Verschillende waterstaatkundige zaken werden toen voorgoed geregeld. Onder andere kreeg de Waal een nieuwe bedding via het doorgraven van de Bijlandsche Waard.
show less
