Ultraiectini Dominii tabula multo aliis auctior et correctior

Abstract

Deze kaart van Utrecht verscheen in Frederick de Wits atlas van de Nederlanden: 'Nieut kaert-boeck vande XVII Nederlandtsche provincien'. Deze atlas, de meest logische en volledige die De Wit zou uitgeven, bestaat uit 25 kaarten van de Nederlandse regio's. De kaarten zijn alfabetisch genummerd met een letter in een hoek van A tot Z (uitgezonderd de J). Opmerkelijk is dat destijds vrijwel gelijktijdig een bijna identieke atlas van de Nederlanden op de markt werd gebracht door Nicolaas Visscher. In eerste instantie verschilden beide atlassen van elkaar, doch al gauw kregen ze dezelfde boekdruktitel, dezelfde gegraveerde titelpagina en kaarten die nauwelijks van elkaar zijn te onderscheiden. Of hier sprake was van concurrentie of van intensieve samenwerking is niet duidelijk. Het meest waarschijnlijk is het dat beide uitgevers met elkaar concurreerden, anders hadden zij er niet voor gekozen allebei platen van dezelfde regio's te vervaardigen. De hier afgebeelde kaart van Utrecht heeft De Wit in elk geval van Visscher gekopieerd. Zo zijn de cartouches van de kaart van Visscher overgenomen, echter zonder de naam van de graveur Romein de Hooghe te kopiëren. De Wit liet ook na de gradenverdeling van Visscher in te tekenen. De bronnen voor de kaarten van Visscher en De Wit zijn niet duidelijk. Ze verschillen totaal van de kaart van Van Berckenrode in de Mercator-Hondiusatlas, die in 1628 door Hamersveldt is gegraveerd (zie elders in de collectie gedigitaliseerde kaarten van Holland en Utrecht). De hier afgebeelde kaart toont de interlokale weg van Amersfoort naar het landgoed Vollenhoven. Deze kaarsrechte Amersfoortseweg werd in 1653 aangelegd. Naast de weg werden rechthoekige percelen heidegrond uitgegeven met een breedte van 100 roeden (ruim 375 meter). De nieuwe eigenaren van deze percelen waren verplicht het aangrenzende deel van de weg te onderhouden. De kaart van De Wit toont een eerste aanzet tot deze percelering. Ook vandaag de dag nog is de weg goed in het landschap herkenbaar; het tracé wordt voor het grootste gedeelte nog gevolgd door de provinciale weg N237. Een ander opvallend aspect aan de kaart is dat het Naardermeer is ingetekend als verkavelde droogmakerij. Ten tijde van de uitgave van de kaart lag het Naardermeer echter niet droog; nog in 1629 - het jaar waarin de eerste poging tot drooglegging werd ondernomen - stak men als verdediging tegen de Spaanse troepen de dijken door. Een tweede poging tot drooglegging gebeurde pas in 1883. Het Horstermeer, ten zuidwesten van het Naardermeer, biedt op de kaart van De Wit een meer werkelijkheidsgetrouwe weergave. Dit meer werd in 1629 met behulp van windmolens voor het eerst drooggemalen. Door de grote hoeveelheid kwelwater vanuit omliggende gebieden kon men de polder echter niet drooghouden. In 1636 besloot men daarom de bemaling te stoppen, waarna een vogelrijk moerasgebied ontstond. De kaart van De Wit toont het Horstermeer inderdaad als een onverkaveld gebied, maar geeft tegelijkertijd een grote hoeveelheid windmolens weer. Pas in 1882 werd de Horstermeerpolder definitief drooggelegd, hoewel men in de oorlogsjaren 1940-1945 de polder tot tweemaal toe defensief onder water zette.