Maken, bewaren en gebruiken : over de rol van geschreven teksten in de Middeleeuwen

Abstract

De casus Benedetto del Massarizia geeft aan, met wat voor soort vragen men zich bezighoudt, als men de schriftcultuur van de Middeleeuwen wil bestuderen. Die vragen zijn misschien zelf niet nieuw, maar het gaat erom, ze opnieuw, op grond van hernieuwde studie van de bronnen, van antwoorden te voorzien. Zijn de ideeën over schrift en schriftgebruik van een vijftiende-eeuwse boer wel zo verschillend van die van een vijftiende-eeuwse stedeling? Kunnen we de definitie van ‘geletterd’ wel reduceren tot ‘het actief kunnen gebruiken van het geschreven woord’? Zijn er geen overeenkomsten op te merken tussen de geletterdheid van Benedetto en die van vijftiende-eeuwse vorsten, die ook gebruik maakten van klerken bij het uitvaardigen van hun oorkonden en het schrijven van hun correspondentie? De vanzelfsprekendheid van de opposities tussen clerici en leken, schriftelijk en mondeling, Latijn en volkstaal dient opnieuw ter discussie gesteld te worden. Dat geldt ook voor de aanname, dat er een groei zichtbaar is in het schriftgebruik in de Middeleeuwen, waarbij de hoeveelheid geschreven teksten altijd toeneemt, het aantal geletterden eveneens altijd toeneemt, en de kwaliteit van de schriftcultuur altijd verbetert. Inderdaad kan men als hypothese aannemen dat er een veel grotere kans is dat zaken in de vijftiende eeuw op schrift werden gesteld dan in de vijfde of negende eeuw. Maar in de negende eeuw lijkt er toch meer geschreven te worden dan in de tiende en elfde eeuw. De kans om mensen tegen te komen die kunnen lezen en schrijven is inderdaad vanaf de dertiende eeuw groter dan in eerdere eeuwen. Maar ook eerder waren er geleerden die niet onderdeden voor hun collega’s in later tijd, en ook later, ja zelfs tot op de dag van vandaag, waren er analfabeten die weinig of geen begrip hadden van de mogelijkheden en onmogelijkheden van de schriftcultuur.