Taal, gevoel en effect

Abstract

De leeropdracht die Jos van Berkum met zijn onderhoudende en boeiende oratie op 30 september 2011 aanvaardde, is ondergebracht bij de disciplinegroep Taalbeheersing en Communicatie van de afdeling Nederlands aan de Universiteit Utrecht. Het vakgebied Taalbeheersing richt zich op de vraag of en hoe beoogde effecten van taalgebruik tot stand komen en hoe teksten en gesprekken eventueel verbeterd kunnen worden om dat beoogde effect te bereiken. Meestal gaat het daarbij om informatieve effecten: Is de inhoud makkelijk te vatten, beklijft die ook na langere tijd, en zo nee, kunnen dan veranderingen in formulering of structuur van de tekst daar verbetering in aanbrengen? De oratie van Van Berkums collega Leo Lentz een paar weken eerder richtte zich op dat aspect van begrijpelijkheid van teksten en paste als zodanig bij het beeld dat we van Taalbeheersing hebben. Met zijn pleidooi om in het taalbeheersingsonderzoek ook emotie te betrekken, voegt Van Berkum programmatisch een relatief nieuwe dimensie aan dat onderzoek toe. Sinds de cognitieve revolutie in de taalkunde en psychologie van de jaren 60, was het onderzoeksparadigma sterk op rationele, informatieve aspecten van cognitie en informatieoverdracht gericht. Informatieve aspecten konden expliciet of impliciet in een tekst aangeboden worden, de onderlinge volgorde van informatieve delen kon je experimenteel manipuleren, je kon de formuleringen abstract of meer concreet maken en kijken wat dat uitmaakte voor de begrijpelijkheid en onthoudbaarheid. Maar teksten variëren en dan de emotionele effecten meten, hoe doe je dat, en kan dat wel op een objectieve manier?