Rob Rutten 

ZENIT FEBRUARI 1998 69 
Eerste licht voor de 
Dutch Open Telescope 
De nieuwe Nederlandse zonnetelescoop op La Palma is op 31 oktober jl. ingewijd met een plechti­ 
ge feestelijkheid, de `First Light Ceremony'. Deze werd verricht door Prins Willem­Alexander en de 
President van de Canarische Eilanden, in het bijzijn van vele hoogwaardigheidsbekleders onder wie 
minister J. Ritzen en NWO­voorzitter R. van Duinen. De laatste trad op als gastheer, omdat de 
DOT­ceremonie deel uitmaakte van een werkbezoek waarbij NWO (de Nederlandse Stichting voor 
Wetenschappelijk Onderzoek) de vaderlandse deelname aan de internationale Roque de los 
Muchachos sterrenwacht aan de prins presenteerde. 
De Dutch Open 
Telescope (DOT) 
en de William 
Herschel Tele­ 
scope (WHT), 
kort na het prin­ 
selijk bezoek. 
Samen vormden 
ze de kern daar­ 
van: prins Wil­ 
lem­Alexander 
nam deel aan het 
nachtelijk waar­ 
nemen met de 
WHT en verricht­ 
te de First Light 
Ceremony bij de 
DOT. 

D e avond tevoren nam de prins 
deel aan het nachtelijk waarne­ 
men met de 4,2­m William 
Herschel Telescope, onder leiding van 
mijn naamgenoot René Rutten in 
diens capaciteit van vervangend direc­ 
teur van de Brits­Nederlandse Isaac 
Newton Group (de Herschel­, New­ 
ton­ en Kapteyntelescopen). Het on­ 
derzoeksprogramma betrof de bepa­ 
ling van de abondantie van het ele­ 
ment lithium in een bruine dwerg in de 
Pleiaden. Dit lichte, breekbare en ui­ 
terst zeldzame element vormt een 
sleutel in allerlei discussies rond de
chemische evolutie van sterren, omdat 
het al bij de oerknal is aangemaakt en 
sindsdien in het hete inwendige van 
sterren wordt afgebroken. In een brui­ 
ne dwerg moet de afbraak minimaal 
zijn, en kan de gemeten hoeveelheid 
lithium dus een maat zijn voor de aan­ 
wezigheid van lithium in het interstel­ 
laire materiaal waaruit de Pleiaden 
zijn gevormd.  
De volgende ochtend volgde een 
voordracht over de Spaanse plannen 
voor een nieuwe 10­m telescoop ter 
plekke, en presenteerde Prof. C. 
Zwaan uit Utrecht het hoe en waarom 
van de nieuwe Nederlandse zonnete­ 
lescoop. Na een rondleiding langs de 
diverse telescopen op de sterrenwacht 
door Prof. F. Sanchez, directeur van 
het Instituto de Astrofisica de Cana­ 
rias in La Laguna op Tenerife waar­ 
onder de Roque de los Muchachos res­ 
sorteert, volgde de ceremonie bij de 
Dutch Open Telescope oftewel de 
DOT (zie Zenit, november 1997, blz. 
481 e.v.). 
Bij een First Light Ceremony wordt 
officieel voor het eerst licht via de te­ 
lescoop tot de detector toegelaten. Bij 
een zonnetelescoop vereist dat wel dat 


de zon op dat moment ook schijnt. Dat 
was echter niet het geval -- tijdens de 
speeches van diverse aanwezigen 
kwam met de harde wind steeds meer 
kille mist op. Bij zo'n zuidenwind is 
de seeing op La Palma toch al belab­ 
berd, dus een scherp zonsbeeld had­ 
den we zeker niet op de computermo­ 
nitor onder aan de toren gekregen. 
Daarom vertoonden we daarop maar 
beelden die enkele weken tevoren wa­ 
ren geregistreerd, bij de daadwerkelij­ 
ke `first light' die we natuurlijk stie­ 
kem al hadden gehad om te zien of al­ 
les wel naar behoren werkte. (In zijn 
afscheidsrede meldde de prins dan 
ook met genoegen de `Second Light 
Ceremony' te hebben verricht.) 
Een First Light Ceremony betekent 
doorgaans ook dat van een telescoop 
de basisstructuur is voltooid, maar dat 
er nog heel wat te doen valt aan post­ 
focusapparatuur. Dat is ook bij de 
DOT het geval, zoals beschreven in 
het novembernummer van Zenit. Niet­ 
temin zijn al kort na de ceremonie flin­ 
ke vorderingen gemaakt bij het per­ 
fectioneren van de reeds aanwezige 
eenvoudige registratieapparatuur. Er 
zijn nu al beelden verkregen waarmee 
de DOT zich heeft geschaard onder de 
scherpste zonnetelescopen ter wereld 
-- zoals te zien op de bijgaande beelden 
en de DOT webpagina's 
<http://www.fys.ruu.nl/~rutten/dot>. 
Het open principe van deze innovatie­ 
ve telescoop lijkt dus prima te werken! 
70 ZENIT FEBRUARI 1998 
De openingsfoto bij dit artikel toont de 
DOT en de WHT gebroederlijk naast el­ 
kaar en etaleert het enorme verschil tussen 
de beide telescopen -- letterlijk een ver­ 
schil van dag en nacht. Het is interessant 
ze nader te vergelijken. In grootte zijn ze 
minder verschillend dan het lijkt. Welis­ 
waar is hoofdspiegel van de WHT (4,2 m) 
tienmaal zo groot als die van de DOT (45 
cm), maar als de laatste mettertijd wordt 
vervangen door de beoogde 1 meter spie­ 
gel is het verschil relatief gering: dan 
wordt de DOT de grootste zonnetelescoop 
in Europa en doet hij dus niet onder voor 
de grootste optische nachtkijker van Eu­ 
ropa als naaste buur. 
Veel groter is het verschil in bouwwijze. 
De WHT is tamelijk ouderwets; moder­ 
nere nachttelescopen op La Palma zoals 
de Scandinavische Nordic Optical Tele­ 
scope (NOT; 2,5 m) en de Italiaanse Ga­ 
lileo­telescoop in aanbouw (3,5 m) heb­ 
ben koepels waar de wind veel meer vrij­ 
heid krijgt en zo kan bijdragen tot het 
wegwerken van temperatuurverschillen 
binnen de koepel en erbuiten. Bij de WHT 
wordt de grootste beeldscherpte bereikt 
als de luchtmassa binnen de koepel volle­ 
dig tot rust is gekomen. Het advies aan de 
waarnemers daar is de telescoop en de 
koepel vooral niet te bewegen! Elke keer 
als dat gebeurt, onvermijdelijk bij het vol­ 
gen of het richten op een ander project, 
treedt er even turbulentie op. (Er is ove­ 
rigens al veel 
Koude mist en harde wind noopten de diverse sprekers bij de DOT First Light Cere­ 
mony het kort te houden. Hier spreekt minister Ritzen, met achter hem van links 
naar rechts de voorzitter van het college van bestuur van de Utrechtse universiteit 
(J. Veldhuis), de voorzitter van NWO (R. van Duinen), de Nederlandse ambassadeur 
in Spanje (W. Bentinck van Schoonheten), de president van de Canarische Eilanden 
(M. Hermoso Rojas), prins Willem­Alexander, de Spaanse staatssecretaris voor on­ 
derzoek (M. Jesus Gonzalez), de directeur van het astrofysische instituut van de Ca­ 
narische Eilanden (F. Sanchez) en tenslotte, wel een trapje lager, instrumentmaker 
P.W. Hoogendoorn van het Utrechtse sterrenkundig instituut, die de DOT groten­ 
deels eigenhandig in elkaar heeft geschroefd. 
Het moment van de feitelijke ceremonie. Prins Willem­Alexander en Pre­ 
sident Hermoso Rojas trokken samen aan een touwtje het doek weg over 
een tweetal plaquettes die op de voet van de DOT­toren prijken. Spaanse 
protocollaire experts hadden tevoren vastgesteld dat de beide heren ver­ 
gelijkbare status hebben en dus alles samen moesten doen. Na dit weg­ 
trekken ging de prins per lift met DOT­bouwer Rob Hammerschlag om­ 
hoog naar de telescoop. Als de zon had geschenen zou hij daar op een 
knop hebben gedrukt om zo het `eerste licht' officieel toe te laten, terwijl 
de president in een hokje op de grond op de monitor zou constateren dat 
er inderdaad een zonsbeeld verscheen. Dan zouden de rollen omwisselen 
en zou precies hetzelfde scenario opnieuw worden afgewerkt, terwijl in­ 
middels de champagne werd geopend. Dit is ook min of meer zo gegaan, 
maar de zon scheen niet en het deksel bleef op de spiegel. Intussen zakte 
steeds koudere mist met de harde wind mee de berghelling af, dus de be­ 
zoeken aan de telescoop en het champagnedrinken aan de voet van de to­ 
ren verliepen opmerkelijk snel. 
Waar het bij de DOT vooral om draait is het 
lokaliseren van de magnetische fluxbuizen in 
de donkere intergranulaire lanen. Daarvan 
zijn er hier mooie voorbeelden te zien. Ze 
demonstreren dat de DOT nu al een scherpte 
haalt nabij de theoretische buigingsgrens 
van 0,2 boogseconde. 
Op de laatste dag van het korte eerste waarnemingsseizoen van 
de DOT zijn mooie beelden van zonnevlekken en poriën verkre­ 
gen waarvan dit er eentje is. De fijnstructuur in de penumbra is 
bijzonder goed te zien. De heldere punten in de draderige struc­ 
turen bewegen van of naar de umbra; op films van dergelijke 
kwaliteitsbeelden kunnen zulke dynamische verschijnselen wor­ 
den gevolgd. 
Een verschil van dag en 

Peak en Kitt Peak in de VS, groeit de 
turbulente laag in de loop van de dag 
sterk aan, zodat daar alleen kort na 
zonsopgang goede seeing optreedt. Op 
La Palma kan de seeing als de wind in 
de juiste hoek zit echter de hele dag 
goed blijven. 
Op 16 oktober is de codeso over een 
flink deel van het terrein weggebrand. 
De aanleiding is onduidelijk, maar het 
ligt voor de hand te vermoeden dat een 
schoonmaakoperatie van de ICONA, 
de lokale tegenhanger van ons Staats­ 
bosbeheer, eraan ten grondslag lag. Na 
een grote bosbrand, die vijf jaar gele­ 
den het lager gelegen dennenbos rond­ 
om de vulkaantop teisterde, is met 
Brusselse subsidie een grootse opruim­ 
operatie gestart waarin de verbrande 
codeso­resten over de hele berghelling 
netjes zijn opgestapeld. Dat stapelen 
gaat nog steeds door en af en toe wor­ 
den er ook afvalhopen verbrand. Op 16 
Brand op de Roque 
de los Muchachos! 
Twee weken voor het prinselijk bezoek 
aan La Palma is het terrein van de Ro­ 
que de los Muchachos sterrenwacht ge­ 
deeltelijk in de as gelegd door een co­ 
deso­brand. Codeso is een bremachtig 
struikgewas dat het gehele terrein be­ 
dekt. De soort komt alleen op La Pal­ 
ma voor en bloeit in juni met gele bloe­ 
sem die de bergtop een prachtige gele 
aanblik geeft. 
Voor de seeing­kwaliteit, met name 
overdag, is deze struikbedekking heel 
belangrijk. Het zijn flinke, vaak mans­ 
hoge struiken die de grond afschermen 
en zo verhitting van de lucht direct bo­ 
ven de grond ten gevolge van de inval­ 
lende zonnestraling verminderen. De 
`turbulente grenslaag' die door de zon­ 
newarmte ontstaat is op La Palma dun­ 
ner dan op zwarte onbedekte vulkaan­ 
kegels zoals Mauna Kea of Mauna Loa 
op Hawaï. Op La Palma is deze turbu­ 
lente laag vaak slechts tien meter dik, 
met name als de passaat stevig uit het 
noorden langs de berghelling omhoog 
blaast. De vijftien meter hoge poten 
van de DOT brengen de telescoop 
daarboven. Op andere bergtoppen met 
zonnetelescopen, zoals Sacramento 
oktober was het volkomen windstil en 
de afvalverbranding kennelijk uit de 
hand gelopen. 
Bijgaande foto illustreert de afwezig­ 
heid van wind, resulterend in een im­ 
posante rookkolom. Het maakte het 
ook mogelijk de weg naar de Brits/Ne­ 
derlandse nachttelescopen en de beide 
zonnetelescopen als brandgang te ge­ 
bruiken. Die werden nat gehouden met 
een helikopter die daartoe een grote 
slang vol zeewater zoog om die dan bo­ 
ven de weg leeg te laten lopen -- na el­ 
ke keer moeizaam het gewicht 2300 
meter omhoog te hebben gebracht. De­ 
ze brandgang heeft gelukkig goed ge­ 
werkt, zodat de Nederlandse telesco­ 
pen geen schade hebben geleden. Het 
vuur heeft echter wel een deel van de 
HEGRA vernield, een verzameling de­ 
tectoren voor gammastraling. Naar 
verluidt heeft deze ruim twee miljoen 
gulden schade. 
ZENIT FEBRUARI 1998 71 
verbeterd aan de WHT, vooral door ver­ 
mindering van de lokale warmteafgifte 
van de olie in de hydraulische lagers van 
de telescoop. Een koelingsinstallatie die 
maar liefst 25 kilowatt dissipeert is in­ 
middels ver van de WHT geplaatst, zodat 
er geen lokale verhitting binnen de koe­ 
pel meer optreedt.) 
De volledig open DOT is de extreme ex­ 
ponent van de nieuwe trend. De reden dat 
dit met een zonnetelescoop als eerste 
wordt geprobeerd is dat het optische zon­ 
neonderzoek volkomen wordt begrensd 
door de kwaliteit van de seeing. Omdat 
we de zon als een schijf zien, de enige 
ster met direct waarneembare fijnstruc­ 
tuur, is het zaak de oppervlaktedetails zo 
scherp mogelijk af te beelden. Het gaat 
om de uiterst haalbare scherpte, en de 
DOT beoogt deze binnen te halen met 
een volledig open structuur. Daarbinnen 
mag ook geen lokale dissipatie in optre­ 
den. De DOT­drijfwerken dissiperen 
daarom minder dan 20 watt, ondanks het 
feit dat ze zeer zwaar zijn uitgevoerd op­ 
dat de zon met grote precisie gevolgd kan 
worden bij sterk wisselende windbelas­ 
ting. De zon zelf vormt een grotere bron 
van verhitting, met name op het diafrag­ 
ma in het primaire focus. Dat spiegelt het 
meeste zonlicht opzij en wordt met stro­ 
mend water gekoeld. Er omheen wordt 
lucht afgezogen. Daarmee is het bouw­ 
concept van DOT en WHT wel heel ver­ 
schillend! 
nacht